بدیع الزمان فروزانفر ، نویسنده، ادیب، استاد زبان و ادبیات فارسی، محقق، مصحح متون ادبی، مترجم و شاعر معاصر است. وی در ۲۰ تیرماه ۱۲۷۶ هجری شمسی، در خانواده ای اهل علم و دانش، در بُشرویه، از شهرستان‌های خراسان جنوبی، دیده به جهان گشود. نام او در ابتدا محمد حسین بشرویه ای بود. بعدها تخلص شعری خود را ضیاء انتخاب کرد و نامش را به جلیل ضیاء بشرویه ای تغییر داد. لقب بدیع الزمان را نیز در سال ۱۲۹۸ شمسی، به دلیل سرودن قصیده‌ای در وصف بهار، از قوام السلطنه (احمد قوام)، والی خراسان، دریافت کرد. فامیلش را نیز فروزانفر، که ترجمه‌ی ضیاء بود، برگزید.
پدر او، آقا شیخ علی بشرویه ای، پسر آخوند ملا محمدحسن قاضی است که هر دو از بزرگان منطقه بشرویه و شاعر و فقیه و طبیب بودند و نسبتشان به ملا احمد تونی، از علمای عصر شاه عباس صفوی می‌رسد.
تحصیلات بدیع الزمان فروزانفر
او مقدمات علوم دینی را در زادگاهش آموخت و سپس در سال ۱۲۹۸ به مشهد رفت و برای آموختن علوم ادبی و منطق، شاگرد استادانی همچون ادیب نیشابوری و ادیب پیشاوری شد. پس از آن، در حدود سال ۱۳۰۰، به تهران رفت و در مدرسه سپهسالار به ادامه تحصیل پرداخت.
فروزانفر در سال ۱۳۰۵، در دارالفنون و دارالمعلمین عالی به سمت معلمی منصوب شد. در سال ۱۳۱۳ نیز به مقام معاونت دانشکده معقول و منقول (الهیات) دانشگاه تهران رسید.
مقطع دکترا
وی در سال ۱۳۱۴، رساله دکتری خود را با نام «زندگی مولانا جلال الدین محمد بلخی» را تألیف نمود. هیئت ممیزه دانشگاه تهران که رساله ارزنده‌ی او را بررسی نمودند متشکل بود از نصرالله تقوی، علامه علی‌اکبر دهخدا و ولی الله نصر. در آن زمان، علامه علی اکبر دهخدا مدرک دکترای وی را امضا و او را به سمت استادی دانشگاه تهران منصوب کرد.
در همان زمان بود که کتاب «سخن و سخنوران» را، که در آن سال‌ها منبع اساسی و مهم ادبیات ایران به شمار می‌آمد، نوشت.
فعالیت های بدیع الزمان فروزانفر
از جمله کارهای مهم او در آن زمان می‌توان به تلاش فراوانش برای تاسیس دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران اشاره نمود. سرانجام در سال ۱۳۱۶، با عزم راسخ وی، این دوره تاسیس شد.
فروزانفر به مدت ۳۰ سال، در دانشگاه تهران، در رشته‌های مختلف تدریس کرد و همچنین سمت‌های متعددی در دانشکده‌های مختلف بر عهده داشت. او استاد راهنمای دانشجویانی بود که اغلب آنها بعدها از استادان برجسته‌ی ادبیات فارسی و مطالعات فرهنگ ایران شدند؛ از جمله: پرویز ناتل خانلری، ذبیح‌الله صفا، مهدی حمیدی شیرازی، عبدالحسین زرین‌کوب، غلامحسین یوسفی، محمدامین ریاحی، قدمعلی سرامی، سید محمد دبیرسیاقی، محمدرضا شفیعی کدکنی، سیمین دانشور، محمود نشاط، ضیاءالدین سجادی، جلال متینی، سید صادق گوهرین، منوچهر ستوده، منوچهر مرتضوی، مرتضی مولانا، محمود مقتدایی و بسیاری دیگر.
او در سال ۱۳۴۶ از استادی دانشگاه بازنشسته شد، اما همکاری خود در حوزه تدریس، در دوره دکترای ادبیات فارسی را تا روزهای پایانی عمرش ادامه داد.
پس از بازنشستگی، عضو مجلس سنا و مجلس شورای ملی شد و مدتی نیز ریاست کتابخانه سلطنتی را بر عهده داشت.
تحقیقات بدیع الزمان فروزانفر
عمده‌ی تحقیقات استاد، در مورد مولانا جلال الدین بلخی و عطار نیشابوری است. بنابه گفته خودش، او از کودکی از طریق پدر و اجدادش با مثنوی معنوی آشنا بوده است. بدیع الزمان فروزانفر را باید بنیانگذار نهضت تحقیق در متون کلاسیک ادبیات فارسی و تصحیح آنها نامید. از کارهای برجسته او می‌توان به تصحیح کلیات شمس تبریزی اشاره نمود.
وی در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۴۹، در سن ۷۳ سالگی بر اثر سکته قلبی درگذشت. این در حالی بود که هنگام وفاتش، «شرح مثنوی معنوی» را تا اواخر دفتر اول نوشته بود. پس از او، دکتر جعفر شهیدی این شرح را ادامه داد.
پیکر استاد، در باغ طوطی (صحن شاه عبدالعظیم) به خاک سپرده شد.
آثار بدیع الزمان فروزانفر
- سخن و سخنوران، در دو جلد (۱۳۰۸–۱۳۱۲)
- منتخبات ادبیات فارسی (۱۳۱۳)
- رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی (۱۳۱۵)
- تاریخ ادبیات ایران (۱۳۱۷)
- فرهنگ عربی به فارسی (با مشارکت چهار نفر از استادانِ دیگر) (۱۳۱۹)
- خلاصه‌ی مثنوی، به انتخاب و انضمام تعلیقات (۱۳۲۱)
- زنده‌ی بیدار (حی بن یقظان)، اثر ابن طفیل (تصحیح) (۱۳۳۴)
- فیه مافیه از گفتار مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی (تصحیح) (۱۳۳۰)
- معارف سلطان‌العلما بهاءالدین محمدبن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاء ولد (تصحیح) (۱۳۳۳–۱۳۳۸)
- مأخذ قصص و تمثیلات مثنوی (۱۳۳۳)
- احادیث مثنوی (۱۳۳۴)
- کلیات شمس یا دیوان کبیر (۱۳۳۶–۱۳۴۸)
- معارف برهان‌الدین محقق ترمذی (تصحیح) (۱۳۳۹)
- شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری (۱۳۳۹–۱۳۴۰)
- مناقب اوحدالدین کرمانی (تصحیح) (۱۳۴۷)
- ترجمه‌ی رساله‌ی قشیریه (تصحیح) (۱۳۴۵)
- شرح مثنوی شریف در سه مجلد (۱۳۴۶–۱۳۴۸)
- مجموعه‌ی مقالات بدیع‌الزمان فروزانفر، به‌کوشش عنایت‌الله مجیدی (۱۳۵۱)
- مجموعه‌ی اشعار فروزانفر (با مقدمه‌ی دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی)
منابع:
